Қос Үкіметтің 5-соғыс министрі Михаил Ханжин Жамбыл қаласында жерленген. Қазақ даласында ізімен бірге сүйегі де қалған ақ гвардияшылар қолбасшыларының бірі – Михаил Васильевич Ханжин. 1871 жылы 17 қазанда Самарқанд қаласында дүниеге келіп, 1961 жылы 14 желтоқсанда 90 жасында Жамбыл қаласында дүние салған. Генерал-лейтенант, артиллерия генералы Ресей тарихында ақтаңдақтармен есімі қалды. Ол қос бірдей осы атаққа ие болған соңғы орыс офицері.
1919 жылдың 5 қазанынан– 1920 жылдың 4 қаңтары аралығында Ресей Үкіметінің 5-Соғыс министрі лауазымында болған ақ гвардияшылар қолбасшысы ұзақ уақыттар бойы Жамбыл қаласында елеусіздеу өмір сүрді. Оны ешкім мазаламады. 1955 жылға дейін Екінші дүниежүзілік соғыста тұтқынға түскендер мен жау қоршауында қалғандарды індетіп жүріп, итжеккенге айдап отырған құқық қорғау органдарының да онымен ісі болмады.
Генерал Ханжиннің алып бара жатқан сауаты болмаса да мінезі өте қатал, ұрда-жық адам болыпты. Әскери антына өмірінің соңына дейін адалдық танытқан ол жауынгерлік формасын өзгертпеген. Оның алдына әскери басшылық сәтсіз соғыстардан кейін армияның жауынгерлік қабілетін қалпына келтіріп, тәртіпті күшейтуді, жабдықтау мен артиллерияны қайта құру міндеттерін қояды. Оның жігерлі қызметі армияның, әсіресе артиллерияның жауынгерлік дайындығын нығайтуға ықпал етіп, өзін қабілетті әскери менеджер ретінде көрсете біледі.
Ішкі саясатта реакциялық тенденциялар күшейген кезде Ханжин императордан кейінгі екінші тұлға болып, қолына орасан зор күшті шоғырландырған. Ол өзіне жоғары билік органдарын бағындырып, оны патшаға жеткізуде басты статс-хатшының рөлін атқарған. Басқарудың бюрократизациясы, ұсақ реттеуге ұмтылу оның негізгі белгілері болды. Ол айналасындағыларға қатал мінезімен, қатаң озбырлығымен көрінсе, императордың алдында сыпайылығымен танылған. Оның басты мақсаттарының бірі – елді мекендерге әскерилердің сенімін арттыру болған. Жергілікті тұрғындар есебінен армияның санын көбейтуді әріден ойлаған қолбасшы арнайы әскери елді мекендер құру туралы идеяны ойлап тапқан. Армия құрамын тұрақты көбейту және өзін-өзі тамақпен қамтамасыз етуді күн тәртібіне қойып, оны үнемі дамытып отырған.
Елді мекендерді бір орталыққа шоғырландыру мәселесін де ойластырып, құрылыс жұмыстарын қолға алған. 1815 жылы салынған казармаларды әскери қоныстанушылар санатына жатқызып, оларға мемлекеттік шаруалар тұратын арнайы автономдық дербес құқықтар берілген. Мұнда сарбаздар полктері қоныстанып, олардың бұрынғы қоныстары сарбаздар отбасыларына босатылған. Егер олардың отбасылары болмаса, сарбаздарды күшпен үйлендірген. Әскери қоныстанушылар өмір бойы әскери қызмет атқаруға, сонымен қатар барлық қажетті заттармен қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге міндетті болған. Барлық балалар 7 жастан бастап кантонист деп аталып, оларға әскери форма киіп, содан кейін өмір бойы әскери және шаруашылық қызметтер атқаруға үйретілген.
Елді мекендердің өмірі мен қызметі әскери ережелерге бағындырылған. Олар барлық нұсқаулықтармен реттеліп отырған. Дала жұмыстары, пеш жағу, солдат муштрасы – барлығы офицерлердің бақылауымен жүргізілген. 10 жыл ішінде орыс армиясының үштен бірі әскери қоныстанушылар санатына ауыстырылған. Міне, осылардың бәрі генерал Ханжиннің басшылығымен іске асырылған.
Реакционерлер мен діни фанаттар ағарту саласындағы билікті де басып алған. Білім және рухани істер министрлігі өз қызметінде руханиятқа, мемлекетке құрмет көрсетуге басты назар аударған. Университеттердің автономиясы жойылып, оқу орындарында казармалық тәртіп енгізіліп, қатаң цензуралық бақылау орнатылған. Осының бәрі генерал Ханжиннің басшылығымен жүргізілген.
Орынбор казак әскерінің жауынгері Ханжин 1890 жылы Орынбордағы Неплюев кадет корпусын бітіріп, сол жылдың 29 тамызында қызметке кіріседі. 1893 жылы Михайлов артиллерия училищесін бітіреді. Осы алған білімімен Орынбор казак әскерлері бригадасының сапына офицерлік қызметке тағайындалады. 1896 жылы 1 шілдеде жүзбасы, ал 1897 жылы 14 қарашада лейтенант дәрежесіне көтеріледі. 1897 жылы 17 желтоқсанда ол 6-резервтік артиллерия бригадасына ауыстырылады. 1898 жылы 19 шілдеде штабс-капитаны дәрежесіне көтеріледі.
1899 жылы ол Михайловская артиллерия академиясын 1-санаттағы офицер дәрежесімен бітіріп, сол жылы 29 наурызда Түркістан артиллерия бригадасына ауыстырылып,
2 маусымда «Айрықша капитан» атағын алады.
1903 жылы Ханжин артиллериялық офицерлер мектебін бітіріп, сол жылы 8 тамызда 36-артиллерия бригадасының 4-батареясының командирі болып тағайындалып, 2 қыркүйекте подполковник шенін алады. Осы лауазыммен орыс-жапон соғысына қатысып, 1904 жылдың 19 ақпанынан– 1905 жылдың 28 қарашасына дейін 3-Сібір атқыштар артиллериялық бригадасының 4-батареясын басқарады. 1907 жылы 19 қыркүйекте «Әулие» орденімен және 4-дәрежелі Джордж атындағы «Тамаша ерлігі үшін» медалімен марапатталады. Оның бүкіл өмірі қызмет бабында өсу мен ілгерілеуден тұрады.
1905 жылы 28 қарашада офицерлер артиллериялық мектебінде штаб офицері, студенттердің жетекшісі міндетін атқарушы болып тағайындалады. Сол жылы полковник шенін алады. Әскерді реформалау жөніндегі комиссиялардың жұмысына қатысып, сол үшін оған жоғары мәртебе беріледі. 1909 жылы 14 мамырда 42-артиллерия бригадасының 1-дивизиясының командирі болып тағайындалады. 1910 жылы 9 тамызда 44-артиллерия бригадасына ауыстырылып, 1913 жылы Францияға әскери миссиямен жіберіледі. Осында жүріп, «Құрметті легионер» орденімен марапатталады.
1914 жылы
3 ақпанда «Георгий статусының» негізінде генерал-майор шеніне ие болып, сол жылғы 19 ақпанда 19-артиллерия бригадасының командирі болып тағайындалады.
Ханжин Бірінші дүниежүзілік соғысқа 19-артиллерия бригадасының командирі ретінде кіреді. 1915 жылы қаңтарда болған шайқастар үшін Меволавочиде оған өз есімі жазылған «Георгий қаруы» беріледі. 1915 жылдың шілдесінен бастап 12-атқыштар дивизиясының командирі болып тағайындалады. Тәжірибелі командир ретінде «3-дәрежелі Георгий» орденімен марапатталады.
1915 жылы 7 шілдеде аталған дивизияның бөліктері жоғары тұрған жау күштерінің шабуылына төтеп бере алмай, шегіне бастаған кезде 12-атқыштар дивизиясының командирі ретінде резервтегі айрықша батальонды басқарады. 12-атқыштар дивизиясы мен 4-атқыштар дивизиясының сол қанаты арасындағы алшақтықты толтырып, шегінудің жолын кеседі.
1916 жылы 8-Армия артиллериялық инспекторы шабуыл ұйымдастыруда көрнекті рөл атқарып, Батыс майданының штаб-пәтерінде Луцк үшін болған ұрыстағы табандылығы мен батылдығы үшін генерал-лейтенант ( 1916 ж.) атағына ие болады. Бұл операцияға қатысқан генералдар арасындағы ең маңызды әскери атақ еді. Осы соғыста «2-дәрежелі Георгий» орденімен марапатталуға үміттенген А.А.Брусилов гауһар тастармен әрленген «Георгий қаруымен» марапатталады. 1916 жылдың аяғынан бастап Ханжин Румыния майданының артиллерия инспекторы, 1917 жылдың сәуірінен бастап Жоғарғы Бас қолбасшыға қарасты артиллерияның бас дала инспекторы лауазымына тағайындалады. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол талантты артиллерия бастығы және құрама командирі ретінде танылады.
Большевиктер билікке келгеннен кейін ақтар қозғалысының қолбасшысы Ханжин Сібірге кетеді. Заңсыз жағдайда бола отырып, ол Оралдың оңтүстігінде ақ көтерілісшілер отрядтарын құра бастайды. Сібірдегі астыртын офицерлер корпусының бастығы подполковник А.Н.Гришин-Алмазовпен ынтымақтастықта болады. 1918 жылдың жазынан бастап ол өзі құрған Орал армиясы корпусына басшылық жасайды. 1919 жылдың қаңтарынан Колчак армиясының Батыс армиясының қолбасшысы, 1919 жылдың 6 наурызында Уфа, Самара және Қазан бағытындағы әскери қақтығыста зор жетістікке жетеді.
Оның әскерлері Уфа мен Белебейді алады және Еділге дейінгі 30 шақырымдық аймақта, жалпы алғанда, 80-100 шақырымдай Самара мен Қазанға дейінгі аралыққа жақындайды. Өзінің жетістіктері үшін Жоғары Бас қолбасшы, адмирал Колчак оған Артиллерия генералы атағын береді. Бұл – адмирал Колчактың жоғары билеуші болған кезінде берген ең алғашқы және ең жоғары әскери айырмашылық белгісі болатын.
Алайда 1919 жылғы жазда шегінуге тура келеді. Ол көбінесе коммуникацияның қалыпты болмауынан, командалық келіспеушіліктерге, резервтегі қосымша әскерлердің тұрақты болмауына байланысты еді. Осыдан соң «әскерлердің шегінуін және ыдырауын тоқтата алмады» деп генералға айыптар тағылады. Оның орнына генерал К.В.Сахаров тағайындалып, ал Ханжин штаб резервіне алынады.
1919 жылы Ресейдегі азаматтық соғыстың белең алуына шетел әскерлерінің араласуында жаңа кезеңдер басталады. Қарулы күрес мәселелерін шешудегі негізгі рөл Колчак әскерлеріне беріледі. Бұл кездейсоқ емес еді. Елдің шығысындағы ақ гвардияшылар Кеңес Республикасымен күресу үшін үлкен әскери ресурстар мен материалдық мүмкіндіктерге ие болады. Колчак бүкіл орыс контрреволюциясының басшысы болады. Оның қолында алтын қоры, үлкен армия тұрады. Ол Мәскеуге басқаларға қарағанда жақын тұрды. 1919 жылдың көктемінде Колчак әскерлерінің арқасында 150 мыңға жуық интервенция әскерлері шоғырланған-ды.
Ақ гвардияшылар үшін командалық кадрлардың дайындығы өте күшті болды. Офицерлер мен жауынгерлерді даярлау үшін британдықтар 1918 жылдың соңында Владивосток маңындағы орыс аралында ағылшын нұсқаушылары оқытатын арнайы әскери мектеп ашты. 1919 жылы 15 ақпанда мектеп алғашқы 500 ақ гвардияшылар офицерін шығарды. Ағылшын және француз өкілдерінің көмегімен Екатеринбург, Челябинск, Омбы, Томск, Иркутск және басқа да ірі қалаларда осындай мектептер мен курстар құрылады.
Шабуыл болған кезде, яғни 1919 жылдың наурыз айының басында Колчак Шығыс майданда 130 мыңнан астам мылтық пен қылыш, 1300 пулемет және 210 зеңбірек шоғырландырды. Әскерлер төрт армияға біріктіріледі. Генерал Гайданың қол астындағы әскер Сібірде, генерал Ханжин басқарған армия Батыс Орынбор және Орал өлкесінде дислокацияда тұрады. Соңғысының қарамағында генерал Дутов пен атаман Толстовтың әскері резервте болды. Ақ гвардияшылардың генерал Беловтың басшылығымен ең күшті Оңтүстік тобы Орынбор қаласында бұйрық күтіп тұрады.
Ақ гвардия әскерлеріне жалпы саны 101 мыңнан астам найза мен қылышпен қаруланған Кеңес әскері қарсы тұрады. Олардың қарамағында 2 мыңнан астам артиллериялық қару болады. Шығыс майданын С.С.Каменев басқарады. Майданның Революциялық әскери кеңесінің мүшелері С.И.Гусев және И.Т.Смилга болады. Әскерилерге аса көрнекті командармдар – Г.Д.Гай, В.И.Шорин, С.А.Межеников, М.В.Фрунзе, Блумберг, М.Н.Тухачевский, Зиновьев басшылық етеді. Шығыс майданындағы шайқастар қатерлі сипатта болады. 1919 жылдың ақпан айының соңында А.В.Колчак өзінің әскеріне шешуші шабуылға көшу туралы нұсқау береді. Генерал Ханжиннің басшылығымен Колчак әскеріне 14 наурызда Уфаны, 5 сәуірде Стерлитамакты, 10 сәуірде Тугульманы басып алып, Самараға қарай бет түзейді. Гайда әскері сол кезде Оханск, Боткинский және Сарапулды басып алады. Генерал Беловтың Оңтүстік әскері мен атаман Дутовтың Орынбор әскері Орынборды түгелдей басып алады. Большевиктердің күйреуінен қауіптенген үкімет билігі 12 сәуірде «Правда» және «Известия» газеттерінде В.И.Лениннің «Шығыс майдандағы жағдайға байланысты» РКП(б) ОК тезистері жарияланады. Оны прокламация ретінде Ресейдің барлық аумақтарына таратады.
Осыдан соң Шығыс майдан әскерлерінің жағдайы нашарлай береді. Сәуір айының ортасына қарай жау қазаннан 80 шақырым, Еділден 35 шақырым (Спасск маңында), Симбирскіден 100 және Самарадан 80 шақырым қашықтықта тұрады. Колчактықтардың айтуынша, шабуыл кезінде олар Шығыс майданының әскерлеріне айтарлықтай жеңіліс әкеледі. Большевиктерге бағыныстағы әскерлердің 10 мыңнан астам адамын тұтқындап, 36 зеңбірек пен 200 пулеметін басып алады. Сонымен бірге олар 5 миллионнан астам халқы бар, 300 мың шаршы шақырымға жуық аумақты большевиктердің билігінен тартып алады. Ал ақ гвардияшылардың қолында нанға бай аудандар қалады.
Контрреволюцияшылар Колчакқа ерекше ставка жасайды. Сол тұстары оның жанында генерал Ханжин де болады. Осыған орай Деникин 1919 жылдың көктемінде Колчакқа былай деп хат жазады: «Ең бастысы Еділде бөгелмеңіз. Большевизмнің жүрегіне – Мәскеуге соққы беріңіз. Мен сіздермен Саратовта кездесемін деп үміттенемін… Поляктар өз істерін жасайды. Юденичке келетін болсақ, ол Петроградқа дереу соққы беруге дайын…».
Большевиктер шын мәнінде тығырыққа тіреліп, жау сақинасында қалады. 1919 жылға қарай халық, әсіресе шаруалар большевиктердің саясатына қарсы бас көтере бастайды. Большевиктік билікке қарсы эсерлер мен меньшевиктер партиясы бас көтеріп, олар қала халқына, кулактар мен ұсақ буржуазияға сүйенеді. Сондай-ақ олар орта шаруалардың жекеменшік мүдделерін және ауылдардан келген шағын буржуазиялық психологиядан арылмаған жұмысшылардың бір бөлігін пайдалануға тырысады. Олардың арасында арандатушылық пиғылдағы меньшевиктер мен эсерлер де бар болатын. 1919 жылы көктемде Петроград, Брянск, Астрахань және басқа да қалаларда ереуілдер өтеді. Бұл жағдайда Шығыс майданы қауіпті аймақ болып жарияланады.
Бұл фактіде ақ гвардияшылардың моральдық маңызы зор болады және олардың сәтсіз бастамалары ақтар қозғалысының одан әрі ыдырауына үлкен жол ашып береді.
Шығыс майдан әскерлерінің Уфаға шабуылдау операциясы Шығыс майдан әскерлерінің Оңтүстік тобының Түркістан армиясының күшімен Батыс армиясы ақ гвардияшылар әскерлерінің қолбасшысы, генерал М.Б. Ханжинге қарсы жүргізіледі. Бұл шайқас ақ гвардияшылардың жеңілісінің басы болатын.
Генерал Ханжин – 1919 жылдың 6 қазанынан бастап Соғыс министрі қызметін атқарды. 1920 жылы қаңтар айында Иркутск Жоғарғы билеушісі адмирал Колчак режимінің күйреуі алдында үш адамнан тұратын Министрлер Кабинетінің Траекторий комитетінің мүшесі болды. Мұнда да тыным болмады. Большевиктер жолындағысының бәрін қиратып, жермен-жексен етіп, күн сайын шекарасын ұлғайта түседі. Ханжин 1920 жылы қаңтарда коммунистердің жазалау шараларынан қашып, Қытайға бас сауғалап өтіп кетті. Ал большевиктер қолына берілген Траекторияның екі мүшесі, А.А.Червен-Водали және А.М.Ларионов 1920 жылғы маусымда Сібір Революциялық комитетінің Төтенше революциялық трибуналының үкімімен атылу жазасына кесіледі.
Генерал біршама уақыт ізін жасырып, Харбинде тұрады. Бұл кезең кеңестік арнайы орындарының Қытайда жүрген ақ гвардияшылар көсемдері атаман генералдар – Дутов, Анненков, Семенов, Денисов, Михаилов, Черкашиндердің бірінен соң бірінің көзін құртып жатқан кездері болатын. Ханжин де осыдан қорқып, ізін жасыруға тырысады. Сондықтан ол 1928-1930 жылдары Ресей Жалпы әскери одағының (РОВС) Қиыр Шығыс басқармасының бастығы, 1933 жылдың қазан айынан бастап ғылыми-зерттеу бөлімінде қарапайым суретші болып, белгісіз жағдайда жұмыс істейді, картографиямен және карталар сызумен айналысады. Кейін Кеңес әскерлері Маньчжурияда қоршауда қалып, генерал қамауға алынады. Осыдан соң Ханжин 10 жыл лагерьлерде отырады.
1955 жылы ол Ухта қаласындағы түрмеден босап ( Коми АКСР) , бостандыққа шыққаннан кейін Орск қаласында ( Орынбор облысы ) ұлдарымен бірге тұрады. Бұл әрі мазасыз кез болатын. Сондықтан оған мұндай кезде Ресей губерниясында тұру қолайсыздық танытар еді. Сол жылдары ол ізін жасыру мақсатымен Қазақстанның Жамбыл қаласында бой тасалауына тура келеді. Сөйтіп, белгісіз жағдайда оңтүстіктегі тыныш жатқан осы қалаға көшіп келеді. Ол мұнда ұзақ тұрады, осы қалада қайтыс болады. Неге екені белгісіз, осы жылдары тап жаулары мен халық жауларының қайтадан тұтқындалып жатқан кезі болатын.
Бірақ генерал Ханжин бұл тұтқыннан аман қалады. Оған не себеп, оны енді біле алмасымыз анық. Асылы, генерал Орынбордан Жамбылға қоныс аударғанда аты-жөнін өзгертіп келген іспетті. Ол Жамбыл қаласында (қазіргі Тараз) 5-ықшамаудандағы ескі зиратта жерленеді. 2017 жылы М.В.Ханжиннің күлін немересі Марина Ханжина Мәскеудегі Хованское зиратына апарып, қайта жерлейді. Оның процедуралық орындалуы да белгісіз күйде қалады. Генералдың немересі Мәскеуден тәжірибелі адамдарды өзімен бірге алып келіп, жұрт көзінен тасада, түн жамылып қазып алып кеткен сияқты. Әйтпесе осы уақытқа дейін оның бір сыбысы шығар еді ғой.
Жамбыл қаласында кезінде Кеңес үкіметінің қас жауы болған Украинаның атақты авантюрисі Бандерашылар көсемі, Махноның әйелі мен қызының тұрып, осында қайтыс болғаны да енді белгілі болып отыр. Ол туралы келесі бір мақаламызда әңгіме ететін боламыз.
Ақ гвардияшылар көсемі Ханжин «Алтын қылыш» және «2 дәрежелі Әулие Станислав» орденімен (1905), «Қылыш пен садақ» және «3-дәрежелі Әулие Анна» орденімен (1905), «Қылыш» және «2-дәрежелі Әулие Анна» орденімен (1907), 4-дәрежелі «Әулие Джордж» орденімен (1907), «4-дәрежелі Әулие Владимир» орденімен (1912), «3-дәрежелі Георгий» орденімен (1915), «Георгий қаруымен» (1915) марапатталған.
Оның өмір тағдыры туралы Ресейде «Генерал Ханжиннің оралуы» деректі фильмі мен «Ақ ат үстіндегі найзағай» (1968) атты көркем фильм түсірілген.
Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ,
Қазақстанның Құрметті журналисі
