Былтыр ақпан айында АҚШ пен «Талибан қозғалысы» (Қазақстанда тыйым салынған) өкілдері Доха қаласында кездесіп, біріншісі өз әскерін шығаруға, екіншісі ауған үкіметімен бейбіт ғұмыр кешуге уағдаласқан. АҚШ биыл 1 мамырдан бастап сарбаздарын Ауғанстаннан алып кетуді бастады. Бұл процесс Орталық Азия елдерін алаңдатып отырғаны мәлім. Себебі Батыс коалиция күштері бұл елден кетсе, онда 1990 жылдардағыдай «Талибан» қайта күшіне мініп, жендеттерін көрші елдерге жібермесіне кім кепіл?
Тұрақсыз Ауғанстан. 2001 жылғы 7 қазанда басталған әскери операция ресми түрде 2013-2014 жылдары аяқталды. Содан бері АҚШ өз әскерін Ауғанстаннан шығарып келеді. Ауған соғысын абыроймен аяқтау президенттік сайлауға қатысқан кандидаттардың уәдесі болатын. Бірақ соғысқа соңғы нүктені Джордж Буш та, Барак Обама да қойған жоқ. Себебі Ауғанстандағы ішкі жағдай күрделі, «Талибан» қозғалысы 2001-2003 жылдары ойсырай жеңілгенімен, соңғы жылдары қайта күшейді. Қазір елінің біраз бөлігін бақылауына алған. CFR.ORG сайтының мәліметінше, биыл «Талибан» өкілдері Ауғанстан территориясының 19 пайызын, сайланған ресми ауған үкіметі 33 пайызын қарамағына алған. Қалған жерлер үшін екі тарап күресуде. Сондай-ақ «Ислам мемлекеті» (Қазақстанда тыйым салынған) террористік ұйымы да шағын аумаққа билік ететіні белгілі. Қысқасы, бұл мемлекетте ортақ билік жоқ, азаматтық соғыс режиміндегі ел десе, ағаттық болмас. Осындай жағдайға қарамай, АҚШ өз әскерін шығаруды жөн көрді. Себебі былтырғы Доха келісімі бар. Қазіргі жоспар бойынша бұл процесс 2021 жылдың 11 қыркүйегіне дейін жалғасады.
Шешім өзгермейді. АҚШ-тың бұл қадамын жақында Қытайдың Сыртқы істер министрі Ван И сынға алды. Оның пікірінше, бұл бастама аймақтағы тұрақтылыққа қауіп төндіріп, ел ішіндегі бейбіт келісім процесіне зиянын тигізген. Қытай мен АҚШ арасындағы қырғи-қабақ қатынасты ескерсек, Бейжің Уашингтонның әр қадамын сынға алуға әзір. Алайда Ван И-дың сөзінде жан бар секілді. Себебі президент Ашраф Ғани басқаратын Ауғанстан өз жерін бақылап отырған жоқ. Жергілікті үкімет НАТО және АҚШ әскеріне арқа сүйейтіні белгілі. Енді осындай шақта олардың Отанына оралуы Ауғанстан үкіметін қиын жағдайға қалдырады. «Талибан» қозғалысы қайта күшейіп, территорияның ауқымды бөлігін өз қарамағына қайтарып алуы бек мүмкін. Ондай жағдайда, Батыс коалициясының 13 жылдай жүргізген әскери операциясының құны қалмайды. 8 мамыр күні Еуропа елдері әскер шығаруда асықпауды сұраған. Алайда АҚШ президенті, демократ Джо Байден дегенінен қайтар емес. Жалпы, соғысты тезірек аяқтау Демократиялық партия қатарынан шыққан президенттердің ұстанымы деуге болады.
«Талибаннан» төнетін қауіп. Ал енді АҚШ әскерінің Ауғанстаннан шығарылуы Орталық Азия өңіріне қалай әсер етуі мүмкін? Ең алдымен, бұл қауіп екенін айтқан жөн. Қалай десек те, НАТО контингенті қуатты әскери күш ретінде ауған жеріндегі түрлі террористік топтарды, дала командирлерін тұсаулап, арқасын кеңге жаюына кедергі болған басты күш саналып келді. Енді бұл рөлді жергілікті ресми үкімет және оның армиясы атқаруы міндет. Әрине, олардың әскери техника тұрғысынан жарақтануы, кәсіби шеберлігі НАТО әскерімен салыстыруға келмес. Сондықтан «Талибан» қайта күш жинаса, ертең жендеттері іргесіндегі Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, тіпті Қазақстанға да жетіп қалуы әбден мүмкін. Интернет кең тарамаған 1990 жылдары экстремизм идеясы ауған жерінен шалғайдағы қазақ даласына жылдам жеткені есімізде, соңы терактілерге ұласты. Көрші елдердегі экстремисттермен қақтығыс та жадымызда. Сондықтан өткен күннің қайғылы сценарийі қайталану қаупі жоқ емес.
Дохадағы келісімде «Талибан» қозғалысы жетекшісінің орынбасары Абдулла Ғани Барадар ауған жерінде шабуыл жасамау деген міндеттеме ғана алды. Әрине, бұл міндеттемеге басқа террористік топтарды қолдамау, қаржыландырмау, қаруландырмау, жендет бермеу, шетелге жібермеу, ақпараттық-діни үгіт-насихат жүргізбеу деген тармақтар кірген жоқ. Сондықтан қозғалыс бұл бағытта еркін жұмыс істесе, олар ешбір құжат талаптарын бұзбаған саналады.
АҚШ әскери базасын аша ма? Әрине, АҚШ та оңайлықпен кете қоймайды. Қаруының жартысын жергілікті армияға қалдырмақ, жөндеуге келмейтінін жоймақ. Бірақ қазір Уашингтон Орталық Азия елдерімен қызу келіссөздерді бастап кеткен сыңайлы. АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен 23 сәуірде Орталық Азия елдері Сыртқы істер министрлерімен онлайн кездесу өткізді. Мақсаты – осы өңірде әскери базасын ашып, жауынгерлерін қалдыру болар деп топшылаймыз. Яғни, шекараның арғы бетінен Ауғанстан үкіметін қолдайтын жоспары бар секілді. Алайда бұл ұсынысқа Қазақстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан басшылығы келісе ме?
Бір жақты жауап айту қиын. 2001 жылдан кейін Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Тәжікстан түрлі себептермен өз территориясында НАТО әскерін орналастыруға келіскен болатын. Біріне Батыстың саяси, қаржылай қолдауы қажет болса, басқасы ауған жеріндегі «Талибанды» жүгендейтін қуатты күштің келуіне мүдделі еді. Тек Қазақстан мен Түркіменстан өз жерінде әскери база беруге бас тартты. Бірақ «Солтүстік тарату желісіне» қосылды. Алайда үш елдің АҚШ пен НАТО әскеріне шекарасын ашқанына өңірлік державалар Ресей мен Қытай қуана қойған жоқ. Сондықтан көп өтпей Шанхай ынтымақтастық ұйымы құрылып, Орталық Азия елдерінің басын біріктірді.
Қазір жағдай басқа. Ұжымдық қауіпсіздік келісімі ұйымы жұмыс істейді. Құрамында Ресей, Қырғыз Республикасы, Армения, Беларусь, Қазақстан, Тәжікстан бар. Осы ұйымның мүшесі бола тұра Орталық Азия мемлекеттері АҚШ әскери базасын өз жерінде ашуға рұқсат беруі қиындау сынды. Бірақ Өзбекстан ешбір ұйымға мүше емес. Яғни, Ресейдің алдында пәлендей міндеттемесі жоқ. Оған қоса, қазір экономикалық реформа жүргізіп жатқан Шавкат Мирзиёевқа Батыстың кешенді қолдауы қажет болуы мүмкін. Сондай-ақ үнемі қаржылай таршылық көретін Тәжікстан да Уашингтонмен келісімге келуі ғажап емес. Бір жағы, АҚШ әскері тәжік елінің қауіпсіздік кепіліне айналуы мүмкін. Екінші жағы, өз елінде, әлемде саяси легитимдігі азайып келе жатқан ақсақал басшы Эмомали Рахмонға Батыстың қолдауы артық етпейді. Түркіменстан дәстүрлі бейтарап ұстанымынан айнымас. Ал Ресейдің ең жақын серігі ретінде Қазақстан территориясын АҚШ әскеріне ұсына қоюы екіталай. Оған қоса, мұндай шешім ішкі саяси тұрақтылыққа да кері әсерін тигізері, жаңа митингтерге ұласары әбден мүмкін.
