«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының маңызы зор. Бағдарламаның басты мақсаты Елбасы атап көрсеткендей «Еліміздің тарихын ұлықтаған ұлы тұлғалардың үлесін танытатын асыл мұраны сақтаудың, қазақстандықтардың рухани кемелденуінің өркениет көшінен кейін қалмауын қамтамасыз ету». Аталмыш жобаның міндеті тарихи-мәдени мұраларды зерттеп қана қоймай, оларды сақтап, қорғау, пайдаға асыру мәселелеріне көбірек назар аудару. Осы бағдарлама аясында қазақ халқының тарихи-мәдени мұраларының әлемдік мәдени мұралармен бірге терезесі тең екендігін осы аз уақыттың ішінде дәлелдеп шықтық. Төрткөл дүниеден шашылған мұраларымыз жиналып, тарих қойнауына көмілген асылдарымыз ашылды, байтақ тарихымыз түгенделе бастады.
Қай елдің болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгісі-тарихы мен мәдениеті ежелден келе жатқан асыл мұрасы ғана емес, сонымен қатар, еліміздің бұрын қол жеткізген ғылымдағы және тарихтағы, мәдениеттегі табысы.
Сан ғасырдан бері Ұлы Жібек жолының күре тамырында Сарысу ауданы тұр. Бүгінгі күні аудан көлемінде 150 -ден аса тарихи-мәдени ескерткіш бар, оның ішінде республикалық және жергілікті дәрежедегі мемлекеттік тізімге енгізілген тарихи және мәдени ескерткіштер тіркелген.
Сарысу ауданының территориясында сонау ерте замандардан қалған ескі қалалар мен қоныстар, обалы қорымдар мен тау-тастарына қашалып салынған суреттер, кесенелер мен мазарлар Саудакент, Ақтөбе, Кентарал қалашықтары, Көккесене бекінісі, Шоқай датқа, Бибатжарма кесенелері, Ынталы, Маятас, Ақтоғай үңгірі, Қалмақ-арық магистральды каналы, тас мүсінді қорғандар, археологиялық обалы қорымдары орын тепкендігін аға буын білсе, кейінгі ұрпақ толқыны аса назар аудара бермейді.
Тарихқа көз жүгіртсек Жаңаарық ауылдық округы аумағында 34 археологиялық орындар бар. Соның бірі Жаңатас-Ақтоғай автокөлік жолынан оңға қарай 40 метр жерде VI-VIII ғғ. жататын археологиялық обалар орналасқан. Оларды 1980 жылы Жамбыл облысы тарихи-өлкетану мұражайының экспедициясы ашып зерттеді. Обалар шөгіңкіреген. Обаның үстінде 2 тас мүсін қойылған. Біріншісі батысқа қарай қисайған. Бет әлпеті онша жақсы сақталмаған. Екінші мүсінде беті домаланып келген ұзын мұрынды ер адамның бет-пішіні бедерленген. Казіргі таңда тас мүсінді қорғандар облыстық тарихи-өлкетану мұражайына жәдігерлікке қойылған.
Ал XII-XIV ғғ. жататын Қалмақ-арық магистральды каналы Тоғызкент ауылынан 20 шақырым жерде орналасқан. Қалмақ-арық-Талас өзенінің арнасынан Талас ауданындағы, Талас асыл тұқымды зауытының орталығы Үшарал ауылының территориясына дейін созылған үлкен магистральды канал. Қазіргі уақытта каналдың арнасы құрғақ, ішіне сексеуіл өскен.
Ені 20 метрге жуық, кейбір жерлердегі тереңдігі 10-12 метр болып келетін канал оңтүстік шығыстан, солтүстік шығысқа қарай бірнеше ондаған шақырымға созылған. Оның жағалауында жергілікті тұрғындардың арасында «Ақ кесене» деген атпен танымал шалғыншы мұнаралары бар бекініс орналасқан.
Қалмақ-арық каналы Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық дәуірдің теңдесі жоқ суландыру жүйесі ескерткіштерінің бірі болды.
Қалмақ-арық каналынан 60 метр жерде XIV ғасырға жататын «Көк кесене» бекінісі орналасқан. Бекіністің бір бұрышында шикі кірпіштерден қаланған конус тұрпатты мұнараның қалдықтары кездеседі.
XIX ғасырға жататын «Бибатыржарма» кесенесі Шығанақ ауылынан солтүстікке қарай 100 шақырым қашықтықтағы ескі көшпенді дала жолдарының бірінде орналасқан жалғыз күмбез.
Жоғарыда аталған археологиялық тарихи құндылықтарымыздың орындары анықталып мемлекет қамқорлығына алынған және қорғау тақтайшалары орнатылған .
Халық мұрасындағы осындай жәдігер, канал кент орындарының танымдық және тарихи құндылық мәні ерекше екендігіне кез –келген тұрғының күмәні болмасы анық.
