Қазақстанда соттар күніне 800-ден астам қылмыстық, 2 мыңға жуық әкімшілік іс қарайды екен. Ал азаматтық істер бойынша судьялардың тәулігіне шығаратын шешімі 3,5 мыңнан асып жығылады. Қазіргі таңда жалпы сот ісін жүргізудің 70 пайыздан астамы азаматтық дау-дамайға қатысты.
Ажырасу «құны» – 720 теңге
Жыл сайын 4 миллионға жуық адам соттың табалдырығын тоздырып жүр. Бұл дегеніңіз 19 миллионға жетер-жетпес халқы бар елімізде әрбір үшінші адам соттасып жүр деген сөз. Бейімбет Майлиннің осыдан бір ғасыр бұрын жазған «Қайдан келесің? Соттан келемін. Соттан емес-ау, оттан келемін» дейтін өлең жолдары нақ бүгінгі күн-
нің бейнесін беріп тұрғандай…
Елімізде адам құқығы заңмен қорғалады. Бұл қағидат басты құжат – Конституцияда да «Қазақстанның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп соқырға таяқ ұстатқандай анық жазылған. Тиісінше, құқығыңыз тапталып, құндылығыңызға қол сұғылса, заңға жүгініп, жазықтыны жауапқа тарта аласыз. Алайда бұл басыңнан сөз асырмай, бақай есеппен соттаса беру дегенді білдірмесе керек. Өйткені, заңқой, арызқой дегеннің өзі жақсы атақ емес, арызқойлық та абырой әкеле бермейді.
Нақты мәліметтерге сүйенсек, осыдан бес жыл бұрын, яғни 2016 жылы соттардың қараған істері мен материалдарының саны 1,7 миллион болса, 2017 жылы бұл сан – 2,7, ал 2018-де 4,5 миллионға дейін өскен. Жоғарғы Сот төрағасы Жақып Асанов өткен жылы «Салмақтың бәрі бірінші сатыдағы судьялардың мойнына түседі. Егер ешқандай шара қабылдамасақ, биыл соттар қарайтын істер саны 9 миллионға жетуі мүмкін» деп дабыл қаққан еді. Алайда пандемия мен карантиндік режім бұл статистиканың тұрақтап қалуына біршама ықпал етті.
Соттасу неге көбейіп кетті? Болмашы нәрсеге бола бір-бірін сотқа сүйреу үйреншікті әдет болып кеткен жоқ па? Әділдіктің орнауын сылтауратып, бір-бірінен өш алып жүргендер құқық қорғау органдарын қолжаулыққа айналдырып алды ма? «Сот үкімі» деген сөздің құны неге түсіп кетті? Бүгінде сот істеріне көміліп отырған құзырлы органдардың ғана емес, соттасудан шаршаған талай жұрттың аузында жүрген осы сұрақтарды бірнеше заңгерге, оның ішінде, судья, адвокат пен ІІМ өкілдеріне қойған едік.
Ұсақ-түйек үшін де соттасатындар туралы сөз қозғалғанда заңгерлердің алға тартатын ортақ бір уәжі бар. Ол – соттасу құнының арзандығы. Яғни бізде мемлекеттік баж салығы осыдан 25 жыл бұрын белгіленіп, содан бері мүлде өзгермеген. Ал дамыған елдерде соттасу – өте қымбат әрі ұзаққа созылатын процесс.
Көп шығынды талап ететіндіктен бұл сан тіпті Әзербайжан мен Тәжікстанда да айтарлықтай аз. Мәселен, Қазақстанда көршімен соттассаңыз бар-жоғы 1200 теңге төлейсіз. Ал ажырасу «құны» небәрі 720 теңге. Жыл сайын миллиондаған адамның соттасып, әрбір төртінші отбасының ажырасу мен алимент төлеу мәселесімен жүргенін ескерсек, бұл бағаның тым «күлкілі» екені айтпаса да түсінікті. Беларусь мемлекетінде, мәселен, ажырасу теңгеге шаққанда 13 мыңнан асып жығылады, ал Украинада бұл баға 20 мың теңгеге жуықтайды. Ең көп қаралатын азаматтық даулардың мемлекеттік баж салығы 5 мың теңгеден аспайды. Мемлекеттік органдардың және лауазымды адамдардың жеке тұлғалардың құқықтарына қысым жасайтын заңсыз іс-әрекеттеріне төленетін құн тіпті мың теңгеге де жетпейді. Елімізде жүз мыңдаған іс коммуналдық қарыздар бойынша жүргізіледі. Ал мұндай істердің мемлекеттік баж салығы 100 теңгеден де аз.
Соттасудың «сәнге» айналып бара жатқанын мемлекеттік баж салығының төмендігімен түсіндіретін заңгерлер «көпшілік жұрт татуласудың, бір келісімге келудің орнына, бір-бірін сотқа сүйреуге әуес» деген қынжылыстарын жеткізді. Мәселені медиациямен шешуден гөрі тікелей сотқа барғанды жөн көретіндердің кейбірі – болмашы нәрсеге бола босқа даурығып жүргендер.
Сондықтан татуластырудың төте жолы – медиация институтын жаңғыртуға ерекше мән берген жөн. Ал судьялар отбасы-тұрмыстық деңгейде туындайтын дау-жанжалдарды шешудің баламалы тәсілдерін одан әрі дамытуды ұсынып отыр. Ең басты мәселе – ТМД тәжірибесінде бұрыннан енгізілген мемлекеттік баждың төменгі шегін белгілеу қажет.
«Адамдар ашуланшақ болып кеткен»
Отбасы-тұрмыстық ұрыс-керістер мен қоғамдық орындарда жиі тіркелетін дау-жанжалдардың бел ортасында жүретін құқық қорғаушылардың бірі – учаскелік полиция инспекторы. Осыған орай біз Нұр-Сұлтан қаласындағы 9-тірек пунктінің учаскелік полиция инспекторы Нұралы Тәңірбергеновтен тәжірибесінде кездескен бір-екі оқиға жөнінде айтып беруін сұраған едік. Полиция қызметкері: «Жұмыс барысында түкке тұрғысыз дауға бола дабыл қағып, полиция шақыртып, даурықтырып жүретіндер жетіп-артылады. Оның қайсыбірін айта берейін?! Мысалы, күні кеше елорданың оңтүстік-шығыс ауданында 12 сағат кезекшілік атқарғанда 10-нан астам шақырту келіп түсті. Сол 10 арыздың 6-уы бір ауыз сөзден басталған жанжал. Қазір бір-бірінен бәле іздеп, дау қуғандар көбейіп кетті ғой. Адамдардың көбі агрессивті, ашуланшақ болып кеткен. Қит етсе, «Бұл – менің құқым!» деп қоқаңдап шыға келетіндердің дені шындығында заңдылықты қай кезде, қалай талап ету керектігін біле бермейді», дейді.
«Осыдан 4-5 жыл бұрын өзіме қарасты учаскеде тұратын бір әйел «Күйеуім мені өлтірейін деп жатыр, тез жетіңдер!» деп хабарласты. Үйіне барып, мән-жайды анықтағанда не күлерімізді, не жыларымызды білмей дал болдық. Себебі әйел арызында «күйеуім мені көзімен өлтіреді» деп жазып берген. Сөйтсек, отағасы әйеліне саусағының ұшын да тигізбеген, тек ұрыс кезінде «Қойсаңшы!» деп еркектік айбат та-нытып, көзін алартқан көрінеді. Ал жанжалдың шығуына түрткі болған дүние – әйелінің жасауымен келген құс жастық болып шықты. Баласының құстың жүніне аллергиясы барын білген күйеуі жастықты әйелі төркініне кеткенде қоқысқа лақтырып тастаған көрінеді. Артынан келген құс жастығының қоқыста жатқанын көрген келіншек «Неге менің рұқсатымсыз дүниеме тиісесің?!» деп айқайға басқан. Былай қарасаңыз, полиция шақыртып, арыз жазып, жұртты дүрліктіретіндей дүние өртеніп кеткен жоқ. Бірақ отбасы берекесін сақтаудан гөрі құс жастығының құны құлқынын тесіп бара жатқан әйелдің бетпақтығы көңілге қаяу түсірді. Ақыр соңы шайпау мінезді әйелдің кесірлігінен күйеуін полицияға жеткізіп, есепке алуға тура келді», дейді есінде ерекше сақталып қалған оқиғасымен бөліскен сақшы.
«Ұсақ-түйек дау-дамайдың барлығын тіркей беретін болсақ, арыздан аяқ алып жүре алмай қаларымыз анық» деген учаскелік инспектор әдетте әкімшілік істердің көбі кодекстің 434-баптағы ұсақ бұзақылық пен 73-1-бапта көрсетілген денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру бойынша тіркелетінін жеткізді.
«Күні кеше осы соңғы бапқа қатысты әкімшілік іс сұлулық салондарының бірінде тіркелді. Тырнақ жасатуға келген бойжеткен шебердің жұмысына көңілі толмай, сол жерде екеуінің арасында ұрыс шыққан. Жастары небәрі 20-24-тегі қыздар ақыр соңы төбелес шығарып, шаш жұлысуға дейін барған. Төбелес кезінде клиенттің тырнағы сынып, денсаулығына жеңіл зиян келгендіктен, әкімшілік істі сотқа жолдауға тура келеді. Екі бойжеткенмен де сөйлесіп, оқиғаның қалай болғанын білгеннен кейін, бір келісімге келулеріне кеңес бердік. Алайда «тырнағым сынды» деп жер теуіп отырған қыздың қайтар түрі жоқ. Салон қызметкері де жеңіл-желпі дене жарақатын алған екен. Алайда ол «осыған бола арыз жазбаймын, тек сүйектен өткен сөзі намысыма тигені болмаса» деп отыр. Мұндай мысалдар қызметте өте көп кездеседі. Кейбірін елемеуге, қараусыз қалдыруға тырысамыз. Бірақ адам құқығы бұзылған оқиғалар бойынша міндетті түрде іс материалдары сотқа жолданады», дейді полиция қызметкері.
Учаскелік инспектор тікелей жауапты аумақта 2,5 мыңға жуық пәтер болса, онда 4,5 мыңға таяу адам өмір сүреді екен. «Әсіресе жалдамалы пәтер мен жатақханалары көп астананың оңтүстік-шығыс ауданы көлемі жағынан да үлкен, ең қиын учаске болып саналады. Үйдегі ұрыс неден туындайды? Сол баяғы, жұмыссыздық пен жоқшылық, ішкілікке салыну мен тұрмыс таршылығының кесірі. Кей адамдардың мәдениетсіздігі мен дөрекі мінезі де талай төбелес пен жанжалға «тұздық» болып жүргені рас» деген тәртіп сақшысы «бүлінген дүниені бүтіндеп, сынғанды қайта қалпына келтіруге болар, алайда адамдардың бір-біріне деген сыйластығы мен мейірімінің тарылып бара жатқаны алаңдатады» деген ойын да айтып қалды.
Татуласу дауды шешудің тиімді әдісі ме?
«Біз ешкімге соттаспа деп талап қоя алмаймыз. Сот билігінсіз әділетті қоғам да құра алмаймыз», дейді белгілі заңгер Абзал Құспан. Жалпы, елімізде дауды сотқа жеткізбей шешудің үш жолы бар. Олар: татуласу келісімі, медиация және партисипативтік рәсім. Бұл үш жолдың барлығы да арнайы заң нормаларында анық-қанық жазылған. Судьяларға да істі қарар алдында осы жолдардың бірімен тараптарды татуластыруды ұсыну міндеттеледі. Өйткені үшеуі де кез келген дау-жанжалды соттың қатысуынсыз шешудің заңды жолдары болып табылады.
«Тығырықтан шығудың төте жолы – қолданыста бар дауды шешудің медиация және партисипативтік рәсім жолдарын дамыту ғана» деген адвокат қазіргі кезде ауыл-аймақтарда құрылып жатқан билер соты немесе ақсақалдар алқасы институтын жетілдіру арқылы соттағы азаматтық істердің санын едәуір азайтуға болатынына сенім білдірді. Заңгердің пікірінше, қазақ тарихында бұрыннан бар билер сотын қайта жаңғырту азаматтық қоғам құруға нақты қадам жасауға ықпал етеді. Бұл институт, әсіресе еліміздің оңтүстік өңірлерінде жақсы дамыған.
«Қоғам болған соң дау-дамай туындамай тұрмайды. Ол кез келген уақытта, кез келген сәтте сіздің де басыңызда болуы әбден мүмкін. Жұмыс беруші, бизнестегі әріптес, банкпен, құдайы көршіңізбен, тіпті бұрын-соңды танымайтын адаммен де арада дау туындамайтынына ешкім кепіл бола алмайды. Ал сол дауды шешудің ең тиімді әрі өркениетті жолы ол – сот арқылы шешу, яғни соттасу!», дейді А.Құспан.
Заңгер «соттасу» деген сөз құлаққа түрпідей тисе де, даулы мәселе тек сот арқылы шешімін табатынын алға тартты. «Кейде біреулер үшін түкке тұрғысыз болып көрінетін, ал өзіңіз үшін өте маңызды мәселеде қарсыласыңызбен өмір бойы дауласып, өштесіп, қырғи-қабақ болып өтуіңіз мүмкін. Ал осы мәселені ащы ішектей создырмай, сот арқылы шешіп, бір жағына шығаруға да болады. Оның екі маңызды шарты бар, бірінші – дауды созбай, шешуге деген ерік-жігер, қалауыңыз, екінші – сотқа деген, сот жүйесінің әділдігіне деген сенім», деген адвокат дауды шешудің бір жолы медиацияның әлі де тәжірибеге кеңінен ене қоймағанын алға тартты.
Рас, «Медиация туралы» заңның қабылданғанына биыл 10 жыл болды. Жалпы, медиация жанжал нәтижесіне мүдделі емес үшінші тараптың қатысуымен өтетін дауларды реттеудің жаңа түрі болғанымен, қоғамда бұл қызметке сұраныс көп деп айту қиын. Азаматтар, сондай-ақ заңды тұлғалар медиацияға белсенді түрде жүгінсе, сот жүйелеріне түсетін ауыртпалықты айтарлықтай жеңілдетуге болар еді. Бұл бір шетінен анағұрлым ірі істердің шешілу сапасын арттыруға да септігін тигізері сөзсіз. Халықаралық статистикаға мән берсек, дамыған елдерде барлық даулардың 30-40 пайызы медиация рәсімінен өтіп, олардың 80-нен астам пайызында оң нәтижелерге қол жеткізілген.
Алайда бұл жерде айта кетер бір кілтипан бар. Ол еліміздегі медиация құнының қымбаттылығына қатысты. «Медиация туралы» заңға сәйкес медиаторлар ақылы да, тегін де қызмет көрсете алады. Бірақ жұрттың көбі даудың тез әрі кәсіби шешілгенін қалайтыны тағы бар. Ал кәсіби медиаторлардың қызметтері ақылы әрі бұл баға дау санатына, қақтығыс сатысына және басқа факторларға байланысты өсе береді.
СӨЗ СОҢЫ. Қазақта «Ырыс баққан дау бақпайды» деген жақсы сөз бар. Мейірім азайған жерде ашу мен ұрыс-керістің алға шығары да анық. Алайда «шыбық тимей шаңқ етерліктен» аты озғанды көргеніміз шамалы. Себебі даукестікке бой ұру – құқықтық мемлекеттің қырын емес, керісінше кері кеткендігін көрсетеді. Қазіргі қоғамда не көп? Сөз қуғандар мен бәле іздегендер көп. Бір сөзге бола жауласып, дүниеге бола кектесіп, бітпейтін дау қуған жұрт бүгінде соттардың табалдырығын тоздырып жүр. Бейімбетше айтсақ, «Қайдан келесің? Соттан келемін»…
