Биыл Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 74 жылдығы аталып өткелі отыр. Ол соғыс адамзат тарихына өзінің өшпес қанды ізін қалдырды. Ортақ Отан үшін жауға – қанқұйлы фашизмге қарсы күресте қаншама боздақтар мерт болып, ана ұлынан, әйел жарынан, бала әкесінен айырылды, оның зардабы бірде-бір отбасын айналып өткен жоқ. Майдан даласынан қаншама жауынгерлер мүгедек болып елге оралды. Соғыс салдарынан Кеңес Одағы құрамындағы республикалардың даму үрдісі тежеліп, халық шаруашылығы күйзеліске ұшырады. Бұл тұрғыда айтар сөз аз емес.
Иә, уақыт бәріне емші… Десек те біз өткенімізді ұмытпай есте ұстайтын, барымызды бағалай білетін халықпыз. Сондықтан Жеңіс солдаттарының көзі тірісін құрметтеп, бақилық болғандарының рухына зиярат етеміз. Төменде біз екінші дүниежүзілік соғыста неміс фашистеріне қарсы күресте аңыз адамға айналған партизанмен болған кездесу жөнінде сөз етпекпіз.
Әлі есімде, 1989 жылдың желтоқсан айы болатын. Мен ол кезде «Алмалы» кеңшарында партия ұйымының хатшысы болып қызмет етіп жүргенмін. Ертеңгісін жұмысқа келгенімде кабинеттегі қызмет телефоны «шырылдап» қоя берді. Тұтқаны көтергенімде арғы жақтан: «Қордай аудандық партия комитетінің идеология бөлімінен ғой. Сіздерге Қазақстан Жазушылар одағынан творчестволық іссапармен партизан-жазушы Қасым Қайсенов бара жатыр. Күтіп алып, одан әрі оқырмандармен кездесуін ұйымдастырыңыздар», деді. Шыны керек, партизан Қайсеновтың аты аталғанда абдырап қалдым. Бүкіл Одаққа танымал қаһарман партизанмен кездесудің өзі бір ғанибет дегенмен, ал оның арғы жағында үлкен жауапкершілік те тұрған еді. Соғыс сұрапылын көрген майдангердің мінезі де қатал шығар, ал біз қонақ күтуде оның ойынан шықпай жатсақ қалай болар екен дегендей ойлар алаңдатпай қоймады. Артқа шегінерге жол жоқ, тәуекел деп алдын ала қонақ күтуге байланысты дайындықтарға білек сыбана кірісіп кеттік.
Сонымен, олар үйге кеш түсе келді. Жолай басқа ауылдарға да бұрылған болуы керек. Алғашқы көргеннен-ақ байқағаным, Қасым ағаның жүзі жылы әрі өзі сабырлы екен. Қазақтың хас батырларына тән түр-тұлғасының өзі сонау алмағайып кезеңде партизан отрядтарының командирлігіне сұранып-ақ тұрғандай. Қасым аға өзімен бірге ақын інісі Есләм Зікібаевты ерте келіпті. «Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше» демекші, ә дегеннен-ақ біз олармен бұрыннан таныс адамдардай сөйлесіп кеттік.
Бір кезде біз отырған қонақ бөлмеге алматылық меймандарға бейтаныс жігіт ағасы келіп кірді. Ол Қасым ағадан бастап бәрімізбен қол алысып амандасып, жанымызға жайғасты.
– Бұл кісі Телтай Есперов деген азамат, –
дедім мен оны таныстырып. – Менің Кенен ауылында 10 жыл бірге оқыған кластасым Розаның күйеуі. Оған бірге болайық, сіздермен таныссын, әңгімелеріңізді естісін деп арнайы шақырған едім, – дедім мен.
Әңгіме барысында «Алмалы» деп (қазір Қарасай батыр ауылы) аты айтып тұрғандай, бұл кеңшар негізінен алма өсірумен айналысатындығын, бас-аяғы
1 700 гектардан аса алма бағы басты табыс көзі екендігін, ал сол жеміс ағаштарының суландыру жүйесіне кеңшардың бас гидротехнигі осы Телтай жетекшілік ететіндігін тілге тиек еттім.
– Қасым аға, әдебиетке қалай келдіңіз, – деп сұрадым ет желініп болып, сонан кейінгі шайға дейінгі үзілісте. Ол тершіген маңдайын бет орамалымен сүртіп, бізге күлімсірей қарап жайлап жауап берді.
– Бәрі ойламаған жерден болды. Соғыста бастан кешкен, көзім көрген оқиғаларды қағазға түсіріп көрейінші деп орыс тілінде «Жас партизандар» деген атпен алғашқы тырнақалды шығармамды жаздым. Ол 1954 жылы кітап болып басылып, лезде таралып кетті. Бұл тірлігім майдангер достарыма қатты ұнады. Олар: «тоқтама, тағы да жаза бер» деп дем берді. Мен соғыс тақырыбына одан әрі қалам тартып, «Днепрде», «Партизан соқпақтары», «Илько Витряк», «Переяслав партизандары», «Ажал аузынан», «Жау тылындағы бала» және басқа да әңгіме, повестерімді жаздым, – деді ол.
Аудан орталығы мен біз тұрған ауылдың арақашықтығы – 100 километр. Қонақтар ұзақ жол жүріп шаршап келгеніне қарамастан, түн ортасына дейін біраз әңгіменің басын қайырып өте көңілді отырды.
Қасым аға әңгіме үстінде жазған кітаптарының атауларын айтқаны болмаса соғыс тақырыбын мүлдем сөз еткен жоқ. Біз де кешегі қиын-қыстау күндерді майдангердің есіне түсіріп, жүрегін ауыртуды жөн көрмедік.
Сонымен, оқырмандармен кездесу келесі күні ауылдағы Алмалы орта мектебінде ұйымдастырылды. Мәжіліс залына жиналған жоғары сынып оқушылары, мұғалімдер мен ата-аналар қаһарман майдангерді көзбен көріп, оның партизандық жорықтарда ерлікке толы бастан кешкен оқиғаларын қызыға тыңдап, сұрақтарын қойып, жауаптарын алды.
– Мен жан берісіп, жан алысқан кешегі қан майданда жүргенде осындай бейбіт күннің ұрпағымен өңімде кездесем демек түгіл, түсімде де көргенім жоқ. Соғыс басталған 1941 жылдан әрі Мәскеудегі арнайы әскери барлаушылар даярлайтын мектепті бітіре сала, 23 жасымда жау жайлаған Украина жеріне ұшақтан парашютпен түсіріліп, неміс басқыншыларына қарсы партизандық іс-қимылға кірістік. Партизандық жорықтар одан әрі Молдавия, Румыния, Чехословакия жерлерінде жалғасып, жау тылында фашистерге орасан соққылар бердік. Бізге олар қандай қатыгездік көрсетсе, сонысына қарай, өздері де лайықты жауабын алды. Қазір сол оқ пен оттың ортасындағы күндерді еске алудың өзі жүрегіңді сыздатып, көңіліңді құлазытып жібереді. Соғыс – адамдарды қырып-жоюдың тәсілі, оның қасіреті орасан. Сіздерге тек бейбіт өмір тілеймін, – деді ол сөзінің соңында.
Кездесуде ақын Есләм Зікібаев жаңа өлеңдерін оқып, көпшілікті өзінің алдағы шығармашылық жоспарларымен таныстырды.
Мектептегі іс-шара аяқталған соң олар үйге келіп тамақтанып, біраз тынығып алды. Бір сәтте кездесу туралы не дер екен деп Қасым ағаның жүзіне қарадым.
– Ауыл адамдарының кітапты жақсы оқитындығы байқалды. Оқушы балалардың белсенділігі өте ұнады, – деді ол.
Сондай-ақ ол кісіге біздің отбасымыз да ұнаған сияқты. Қасым аға жолға шығар алдында сөредегі кітаптарды қарап, ішінен біреуін қолына алды. Ұлы ақын Абайдың өлеңдер жинағын таңдағанын сыртқы мұқабасынан бірден байқадым. Ол қолындағы қаламымен мұқабаның ішкі таза бетіне тілегін жазып, кітапты қолыма берді. Оқып көрсем: «Балаларым Әскен, Ұлтуған! Зор бақытты қазақтың үлкен де салтанатты шаңырағын көтеріңдер! Партизан Қайсенов. 20.12.89 Өздеріңнің үйлеріңде» деп жазыпты. Сосын қалтасынан кішкене ғана қағаздағы мекенжай деректемесін (визиткасын) шығарып қолыма ұстатып жатып, ризашылық көңілде: – Айналайындар, Алматыға жолдарың түссе үйге келіңдер. Мына қағазда мекенжайымыз толық көрсетілген, – деді. (Сол бойда біз Қасым ағаның үйіне бара алмағанымызға, қарым-қатынасты жалғай алмағанымызға әлі күнге дейін өкінеміз).
Сол күні түс ауа алматылық меймандар кеңшардан бөлінген автокөлікпен аудан орталығына жүріп кетті. Біз «Бір күн біліске қырық күн сәлем» дегендей қимастық әсерде қала бердік. Қолымызда қазақтың ержүрек батырының қолтаңбасы мен мекенжайы көрсетілген тілдей қағазы қалды. Олар уақыт өте келе, біздің отбасымыз үшін құнды ескерткішке айналды. Қасым ағамен болған кездесу арада 30 жыл өтсе де көз алдымда. Ұмытыла да қоймас…
Әскен Бәтішев,
зейнеткер, Қордай ауданы,
Кенен ауылы
